Στη «Μενεξεδένια πολιτεία» ο Αγγελος Τερζάκης μιλάει για τη «γέννηση της κοσμοπόλεως» και ο Γιώργος Θεοτοκάς παρουσιάζει στην «Αργώ» την αχανή θέα της Αθήνας με τον συλλογισμό του ήρωα για το «πόσοι να κάνουν έρωτα» κάτω από τις σκεπές της πόλης...
Αυτές οι αναφορές, διατυπωμένες για την Αθήνα που μεγάλωνε, γράφτηκαν στα μέσα της δεκαετίας του 1930, και προσπαθώ να αναλογιστώ ποια πόλη είχαν κατά νου οι συγγραφείς της γενιάς εκείνης. Αν (ξανα)διαβάσει κανείς τα αστικά μυθιστορήματα της εποχής, με σκοπό να εντοπίσει το αίσθημα και τη σκέψη που γεννούσε η Αθήνα, θα βρει πλήθος αναφορών. Στη «Μυστική ζωή» (1957), ο Τερζάκης έχει εξαίρετες περιγραφές για τη ματιά πάνω στο αθηναϊκό σπίτι της συνοικίας (εν προκειμένω η Νεάπολη)
Η πρόσφατη αναζωπύρωση, λόγω αστικής παρακμής, του ενδιαφέροντος για την ιστορία της Αθήνας και το αποτύπωμα που άφηνε κάθε γενεά, έρχεται να συναντηθεί με ένα κρίσιμο σώμα φιλολογικής σκέψης διατυπωμένης από πολλούς μελετητές πάνω στην κουλτούρα του άστεως (π.χ. Γεωργία Γκότση, Αγγέλα Καστρινάκη κ.ά.) και να συμπλεύσει πλέον επιχειρώντας την παραγωγή ιας πόλης που έχει επανιεραρχήσει τις προτεραιότητές της την τελευταία πενταετία (τουλάχιστον σε επίπεδο μιας πλατφόρμας δημοσίου διαλόγου) καθώς και την επιθυμία για προέκταση ενός πέπλου προστασίας υπέρ ενός αισθήματος που γεννήθηκε σε πρότερα κεφάλαια αθηναϊκής ζωής.
Συχνά, συνυπάρχει η απαξίωση με τον εξωραϊσμό, όπως και η σκληρότητα με την τρυφηλότητα. Αλλά, τα κείμενα, καθώς ούτως ή άλλως προσφέρονται για διφορούμενες, υποκειμενικές και συνδυαστικές αναγνώσεις, μπορούν να είναι ένας προσωπικός πλοηγός. Η νέας κοπής αθηνολατρία συλλέγει κάθε πληροφορία, που σαν καρπός συνθέτει τον μεγάλο φαντασιακό οπωρώνα της πρωτεύουσας. Κάθε πληροφορία υφαίνεται και συμβάλλει σε μια νέα, διαρκώς επινοούμενη τοιχογραφία της πόλης.
Η γενιά του τριάντα μάς έχει δώσει όλη την πόλη του Μεσοπολέμου, αλλά και των Βαλκανικών, μέσα από αναμνήσεις (Θανάσης Πετσάλης-Διομήδης «Δεκατρία χρόνια», εκδ. Εστία). Λαϊκά ρομάντσα (Ιωάννα Μπουκουβάλα-Αναγνώστου) ή αθηναϊκές ηθογραφίες (Γρηγόριος Ξενόπουλος) αφήνουν ίχνη πάνω σε μια πόλη που κέρδισε πολλές ερωτικές περιγραφές ήδη από τους συγγραφείς του 19ου αιώνα. Αναζητήστε την επανέκδοση της «Κερένιας κούκλας» του Κωνσταντίνου Χρηστομάνου (Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, επ. Αγγ. Καστρινάκη) για να διαβάσετε μερικές από τις ωραιότερες περιγραφές της Αθήνας του 1908, του τοπίου της, των περιχώρων αλλά και της καθημερινότητας, ακόμη και με μια διάθεση πρώιμου εξπρεσιονιστικού ύφους που παρουσιάζει την πόλη ως κινούμενη, φωτισμένη σκηνή θεάτρου με ασθμαίνοντες ήρωες.
Η Αθήνα προβάλλει ως ένα παλίμψηστο όχι μόνο εικόνων, κτισμάτων και ανάγλυφων λόφων, αλλά, κυρίως, αισθήματος, συγκινησιακής θερμοκρασίας και προβολής σκέψεων πάνω σε «έμψυχα» σπίτια. Τα «σπιτάκια» στον Πειραιά, που σαρώθηκαν (Κωστής Χατζηαργύρης, «Η παλιά αυλή», εκδ. Εστία), όσο και τα σπίτια που έχτισε ο Τσίλλερ στην Καστέλλα (Πηνελόπη Δέλτα «Ο Τρελαντώνης»), υπάρχουν στην ίδια πόλη, αυτή που έχει ατμόσφαιρα μυστηρίου (Ι. Κονδυλάκης «Οι Αθλιοι των Αθηνών») και εναλλασσόμενες σκηνές από το παράθυρο του ηλεκτρικού, δεκαετίες αργότερα (Μ. Κουμανταρέας, «Η κυρία Κούλα»).
Η Ομόνοια, όπως μας τη δίνει ο Μιχαήλ Μητσάκης στη «Νυχτερινή ζωγραφιά», στα τέλη του 19ου αιώνα, είναι ένας θαμπός, υποφωτισμένος πίνακας με φευγαλέες σκιές, μυρωδιές καβαλίνας και χνώτα, που υπογείως συνδέεται με περάσματα μυστικής ζωής, όπως αποκαλεί τα καφενεία της ο Γιώργος Ιωάννου στη δική του «Ομόνοια» (1980).
Καφενεία, όπως του «Ζαχαράτου» στο Σύνταγμα, γίνονται ένα θέατρο παρατήρησης ή συγκίνησης στην «Αργώ» του Θεοτοκά και στα «Δεκατρία χρόνια» του Πετσάλη-Διομήδη, όπως ακόμη και αυτές οι αγριοπιπεριές με το αψύ άρωμα. Ο Μητσάκης τις εντοπίζει ακόμη και στη μετέπειτα Βασ. Σοφίας, που χρόνια μετά παρατηρούσε γοητευμένος για τον ηλεκτροφωτισμό της ο Χένρι Μίλερ στον «Κολοσσό του Μαρουσιού».
Το κείμενο βασίζεται σε εισήγηση στο πλαίσιο του σεμιναρίου «Αστικό τοπίο και λογοτεχνία» που διοργάνωσαν οι εκδόσεις Πατάκη στις 15 Νοεμβρίου 2014.
ΝΙΚΟΣ ΒΑΤΟΠΟΥΛΟΣ
http://www.kathimerini.gr/794697/article/politismos/vivlio/h-a8hna-diarkhs-fantasiwsh